LỜI MỞ ĐẦU
ôi trường là không gian sinh sống và cung cấp những lợi ích quan trọng cho con người dưới hình thức tài nguyên thiên nhiên, hàng hóa và dịch vụ môi trường. Tuy nhiên, tại Việt Nam cũng như nhiều quốc gia khác trên thế giới, con người đang hàng ngày phải đối mặt với những vấn đề gay gắt của môi trường như: khan hiếm và cạn kiệt các nguồn tài nguyên hữu hạn (than đá, dầu lửa, khí đốt, khoáng sản…), sử dụng quá mức tài nguyên có thể tái tạo (đất đai, tài nguyên sinh vật…), suy giảm diện tích rừng và đa dạng sinh học, phá hủy các cảnh quan thiên nhiên, biến đổi khí hậu, suy giảm tầng ozone, suy thoái các lưu vực sông, thiếu nước và ô nhiễm nước, xói mòn và suy thoái đất, cạn kiệt nguồn tài nguyên thủy hải sản, ô nhiễm biển và đại dương, ô nhiễm không khí và tắc nghẽn giao thông đô thị, gia tăng các thảm họa tự nhiên... Các vấn đề này hầu hết đều do hoạt động kinh tế của con người gây ra và sẽ không thể được giải quyết trên thực tế như mong muốn nếu chúng ta không nhận thức được rằng, các vấn đề môi trường, trước hết là những vấn đề kinh tế, cần được hiểu và giải quyết trong những điều kiện kinh tế cụ thể.
Quản lý và sử dụng khôn khéo, có hiệu quả các nguồn tài nguyên thiên nhiên và môi trường đang trở thành yêu cầu cấp thiết để đảm bảo phúc lợi và sự phát triển bền vững của toàn nhân loại và từng quốc gia. Với việc vận dụng các lý thuyết và công cụ phân tích kinh tế nhằm đánh giá tầm quan trọng về kinh tế của các vấn đề tài nguyên và môi trường, lý giải nguyên nhân kinh tế và đề xuất các giải pháp kinh tế nhằm giải quyết các vấn đề đó, kinh tế và quản lý môi trường ngày càng khẳng định vai trò và sự cần thiết đối với các nhà quản lý kinh tế, các nhà hoạch định và thực thi chính sách.
Để đáp ứng yêu cầu đào tạo tại Việt Nam, “Giáo trình Kinh tế môi trường” đã được xuất bản lần đầu vào năm 1995; được bổ sung và xuất bản lần thứ hai vào năm 2003 với tên gọi “Giáo trình Kinh tế và Quản lý môi trường”.
Giáo trình mà bạn đọc đang cầm trên tay lần này có sự kế thừa từ các giáo trình đã xuất bản trước đây nhưng được cập nhật, nâng cao và mở rộng. Nhiều nội dung mới được bổ sung như: kinh tế học cảnh quan thiên nhiên, hạch toán môi trường, các vấn đề môi trường toàn cầu… Các vấn đề kinh tế của ô nhiễm môi trường được phân tích chi tiết và cụ thể hơn theo các loại hình ô nhiễm. Các công cụ phân tích và đánh giá tài nguyên, môi trường cũng như các chính sách môi trường được bổ sung chi tiết hơn.
Mục tiêu chính của Giáo trình này là nhằm tăng cường kiến thức về các khái niệm, lý thuyết, các công cụ và kỹ thuật phân tích kinh tế và quản lý môi trường, giúp người học có thể nhận biết nguyên nhân gốc rễ của các vấn đề môi trường và xác định giải pháp thực tế cho những đề xuất. Với Giáo trình này, chúng tôi hy vọng sẽ đóng góp vào việc nâng cao chất lượng giảng dạy, đào tạo, nghiên cứu về kinh tế và quản lý tài nguyên, môi trường; hỗ trợ các nhà quản lý, nhà hoạch định chính sách, các doanh nghiệp và các tổ chức phi chính phủ trong việc quản lý và sử dụng khôn khéo môi trường và tài nguyên thiên nhiên.
Trong quá trình hoàn thiện nội dung Giáo trình này, nhóm tác giả đã tham khảo nhiều giáo trình được sử dụng cho chương trình giảng dạy kinh tế và quản lý tài nguyên, môi trường trình độ Cử nhân và Thạc sĩ của các quốc gia như: Mỹ, Anh, Hà Lan, New Zealand, Australia… Trên cơ sở đó, các tác giả đã tổng hợp, lựa chọn và trình bày nội dung theo một cách thức dễ hiểu và vận dụng trong điều kiện của Việt Nam.
Giáo trình bao gồm 6 phần, 25 chương được sắp xếp theo một trình tự logic, đề cập khá toàn diện các vấn đề lý thuyết và ứng dụng của kinh tế và quản lý tài nguyên, môi trường gắn với thực tiễn của Việt Nam.
Phần I giới thiệu với người đọc những vấn đề cơ bản về kinh tế và quản lý môi trường. Trong đó, Chương 1 trình bày về khái niệm, đối tượng, phạm vi nghiên cứu và vai trò của kinh tế và quản lý môi trường; các đặc trưng của kinh tế và quản lý môi trường so với các môn khoa học kinh tế khác; quá trình phát triển của môn học theo thời gian. Chương 2 khám phá và thảo luận về các mối quan hệ tương tác giữa nền kinh tế, môi trường và phát triển. Chương 3 đề cập đến phát triển bền vững với tư cách là một sự lựa chọn của loài người để đáp ứng nhu cầu phát triển của thế hệ hiện tại và các thế hệ tương lai. Chương 4 trình bày một số khái niệm và lý thuyết cơ bản của kinh tế học làm cơ sở cho việc nghiên cứu, phân tích các vấn đề tài nguyên và môi trường từ quan điểm kinh tế.
Phần II cung cấp kiến thức kinh tế học về quản lý chất lượng môi trường. Chương 5 tổng quan những vấn đề lý thuyết về hàng hóa chất lượng môi trường và ô nhiễm môi trường từ quan điểm kinh tế. Chương 6 đề cập các giải pháp kinh tế trong kiểm soát ô nhiễm môi trường. Chương 7, Chương 8 và Chương 9 đề cập chi tiết các vấn đề kinh tế và quản lý môi trường không khí, nước, chất thải rắn.
Phần III là các vấn đề kinh tế và quản lý tài nguyên thiên nhiên. Chương 10 trình bày cách nhìn tổng quan về các loại tài nguyên thiên nhiên có thể tái tạo và không thể tái tạo với tư cách là các thành phần của môi trường tự nhiên, là đầu vào của các hoạt động kinh tế. Từ Chương 11 đến Chương 17 xem xét các vấn đề và mô hình cụ thể trong khai thác kinh tế các nguồn tài nguyên khoáng sản, đất, nước, thủy sản, rừng, đa dạng sinh học, cảnh quan thiên nhiên và giải pháp quản lý các nguồn tài nguyên này.
Phần IV thảo luận về các công cụ phân tích kinh tế phục vụ đánh giá tài nguyên, môi trường và các chính sách. Chương 18 thảo luận về ý nghĩa, cách tiếp cận và các phương pháp lượng hóa giá trị kinh tế của tài nguyên và tài sản môi trường. Chương 19 cung cấp khung khổ của các phương pháp cơ bản trong phân tích tính hiệu quả về mặt kinh tế của các quyết định liên quan đến tài nguyên, môi trường. Trong Chương 20, các vấn đề cơ bản mang tính nguyên lý của hạch toán môi trường vĩ mô được trình bày cùng với những thảo luận về thực tế thực hiện hạch toán môi trường của một số quốc gia trên thế giới và áp dụng tại Việt Nam.
Phần V đề cập đến các chính sách quản lý tài nguyên và môi trường, đi từ tổng quan (Chương 21) đến các công cụ chính sách được sử dụng trong quản lý tài nguyên, môi trường (Chương 22). Các thất bại trong chính sách quản lý tài nguyên, môi trường và sự cần thiết cải cách chính sách nhằm bảo vệ tài nguyên, môi trường và phát triển bền vững được thảo luận trong Chương 23.
Phần VI gồm Chương 24 và Chương 25, trình bày về các vấn đề môi trường toàn cầu như: biến đổi khí hậu, mưa axit, suy giảm tầng ozone, rác thải đại dương…, tác động của tự do hóa thương mại tới môi trường, các hiệp định môi trường song phương và đa phương, các xu thế phát triển mới nhằm giảm thiểu các nguy cơ môi trường mang tính toàn cầu, hướng tới phát triển bền vững.
Cuối mỗi chương đều có phần tóm lược những nội dung chính đã được trình bày trong chương cùng với một số câu hỏi thảo luận để giúp người đọc hệ thống lại kiến thức; đồng thời khuyến khích người đọc suy nghĩ, liên hệ các nội dung của chương này với những tình huống thực tế. Một số chương còn có phần bài tập thực hành, giúp người đọc hiểu sâu thêm về các mô hình lý thuyết được trình bày trong chương.
Tham gia biên soạn Giáo trình này gồm có các tác giả:
PGS.TS. Lê Thu Hoa biên soạn các chương: 1, 4, 5, 6, 17, 20, 23;
PGS.TS. Nguyễn Thế Chinh biên soạn các chương: 12, 21, 24, 25;
PGS.TS. Lê Hà Thanh biên soạn các chương: 2, 3, 19;
PGS.TS. Đinh Đức Trường biên soạn các chương: 18, 22;
PGS.TS. Vũ Thị Hoài Thu biên soạn các chương: 10, 14;
PGS.TS. Nguyễn Công Thành biên soạn chương 7;
ThS. Nguyễn Quang Hồng biên soạn các chương: 15, 16;
TS. Ngô Thanh Mai biên soạn các chương: 9, 11;
TS. Nguyễn Diệu Hằng biên soạn các chương: 8, 13.
“Giáo trình Kinh tế và Quản lý môi trường” được biên soạn chủ yếu phục vụ nhu cầu của sinh viên và giảng viên đại học, cao đẳng khối ngành kinh tế. Tuy nhiên, với những nội dung được đề cập, chúng tôi tin chắc rằng, Giáo trình này cũng rất hữu ích đối với sinh viên và giảng viên các chuyên ngành khác như: Quản trị kinh doanh, Ngân hàng - Tài chính, Kế toán và Kiểm toán; đối với các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý và hoạch định chính sách trong các lĩnh vực liên quan tới tài nguyên và môi trường.
Chúng tôi hy vọng rằng, với những nội dung mới, được mở rộng, cập nhật một cách khoa học, Giáo trình sẽ thực sự là một tài liệu có giá trị, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo, nghiên cứu, thực hành về kinh tế và quản lý tài nguyên, môi trường ở Việt Nam.
Trong quá trình thực hiện Giáo trình này, nhóm tác giả đã nhận được nhiều ý kiến đóng góp quý báu về nội dung chuyên môn của các nhà khoa học – các thành viên Hội đồng Khoa học Trường Đại học Kinh tế Quốc dân và nhiều nhà khoa học trong và ngoài Trường. Chúng tôi xin được gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới tất cả các nhà khoa học đã giúp chúng tôi hoàn thiện nội dung chuyên môn của Giáo trình.
Chúng tôi chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu nhà trường, Phòng Quản lý Khoa học, Phòng Quản lý Đào tạo, Nhà xuất bản Đại học Kinh tế Quốc dân và các đơn vị liên quan trong Trường cũng như các cá nhân đã tạo điều kiện thuận lợi và hỗ trợ có hiệu quả các công việc của nhóm biên soạn Giáo trình.
Do tính chất đặc thù của môn học, cũng như sự vận động và phát triển liên tục của khoa học và thực tiễn, nhóm tác giả rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu từ phía độc giả và người học để tiếp tục hoàn thiện Giáo trình trong những lần xuất bản sau.
Thay mặt các tác giả biên soạn
PGS.TS. Lê Thu Hoa